7-ci yazı

Dövlətin rəsmi dili olan farscanın nüfuz dairəsinin genişləndirilməsi və cəmiyyətdəki mövqeyinin möhkəmləndirilməsi, İranın bütün xalqları tərəfindən mənimsənilməsi üçün lazımi siyasi və iqtisadi vasitələrdən istifadə edilirdi. Fars dili İran milli kimliyinin əsasını təşkil edir və bu siyasəti ölkədə geniş miqyasda tətbiq edən "Fars Dili Qurumu" yaradılıb. Paniranizmin banilərindən olan Mahmud Əfşar – Yəzdinin "vəqf" adı ilə bağışladığı əmlakının hesabına təşkil olunmuş bu xüsusi fondun məqsədi onun nizamnaməsində göstərildiyi kimi "İranda fars dilinin yayılması və milli birliyin möhkəmləndirilməsindən ibarətdir". Pəhləvilər dövründə İranın bütövlüyünü qorumaq üçün əsas vasitə kimi fars dilinin təhsil sistemində tətbiqi siyasəti inqilabdan sonra da geniş formada davam etdirildi. Ayətulla Xomeyninin 1979-cu il dekabrın 29-da savadsızlıqla mübarizə etmək üçün ümumi səfərbərlik haqqında fərmanına əsasən, "Sazeman-e conbeş-e səvadamuzi" (savadlanma hərəkatı təşkilatı) yaradıldı. Dövlət yerli dillərə yalnız farscanın yanında işlədilməsi şərtilə məhdud hüquqlar versə də, reallıqda qeyri-fars xalqlara milli ədəbiyyatın belə məktəblərdə ana dilində tədrisini həyata keçirmədi. Əvəzində fars şovinizminin islamın geniş yayılması adı altında reallaşdırılmasına başlanıldı. 1984-cü ildə ayətulla Xomeyninin rəhbərliyi və səyi ilə "təhsilin islamlaşdırılması" haqqında konsepsiya qəbul edildi. Bu siyasət ali məktəblərdə "Cehad-e daneşqahi" (Universitet cihadı), orta təhsil müəssisələrində isə "Əncomənha-ye eslami" (İslam cəmiyyətləri) tərəfindən həyata keçirilirdi. Ali və orta təhsil sahəsində mövcud olan bütün dərsliklərin məzmunu formaca dəyişdirilsə də, məzmunca fars millətçiliyinə xidmət edirdi. Yalnız Xatəminin prezidentliyi dövründə (1997-2005-ci illər) qeyri-fars xalqların milli ədəbiyyatlarının məktəbdə ana dilində tədris olunması məsələsi rəsmi formada gündəmə gətirilsə də, bu sahədə konkret bir addımlar atılmadı. Mühafizəkarların təpkiləri nəticəsində qeyri-farsların hüquqlarının təmin edilməsi məsələsi öz həllini tapmadı.
Konkordia Universitetinin professoru Marat Grebennikov İran İslam inqilabından sonra da Azərbaycan türkcəsinin məscid və televiziyalarda işləndiyini, bu dildə çıxan KİV lərin mövcudluğunu yazır. Lakin müəllif azərbaycanlıların ana dilində təhsil hüquqlarından məhrum olduğunu da vurğulayır və İran hakimiyyətinin azərbaycanlıların bu tələblərindən ehtiyatlandığını da bildirir.
Qeyri-farsların şəhərlərə axını və onlar üçün pulsuz fars dilli məktəblərin açılması bu xalqların dillərinin aşınması prosesini daha da sürətləndirmişdi. Bu siyasət əhalinin sosial və mədəni səviyyəsini yüksəltməklə yanaşı, eyni zamanda İran xalqlarının mədəni birliyini möhkəmləndirmək məqsədi güdürdü. Farscanın belə dinc vasitələrlə yayılması və nüfuz dairəsinin genişləndirilməsi hələ Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə hazırlanmış planların ən önəmli hissəsini təşkil edirdi və islam rejimində də davam etdirildi. 1956-cı ildə qeyri-farsların yalnız 15 faizi təhsilli idisə, 1991-ci ildə bu rəqəm 74 faizə, 1996-cı ildə 80 faizə qədər yüksəlib. Savadlılıq dərəcəsini təyin etmək üçün dörd əsas dilin danışıldığı beş bölgədə 1986-1991-ci illər üzrə İranda aparılan siyahıyaalmanın nəticələrinə əsasən, Qərbi Azərbaycanda bu rəqəmin 47 faizdən 62 faizə, Şərqi Azərbaycanda isə 52 faizdən 69-a yüksəldiyini görmək olar. 1996-1997-ci tədris ilinin məlumatına görə isə Cənubi Azərbaycanın orta məktəblərində təhsil alanların sayı 1976-cı ilə nisbətən 34,7 faiz artmışdı. Fars dilinin məktəblərdə yeganə tədris dili olması bu dilin daha sürətlə yayılmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Dillərin əridilməsi üçün istifadə olunan vasitələrdən biri dillərin etno-demoqrafik durumunu təyin etmək üçün aparılan siyahıyaalmalarda edilən təhriflərdir. Məsələn, 1993-cü ildə aparılan siyahıyalmada fars dilindən başqa cəmi səkkiz dil üzrə sayılma həyata keçirilmişdi. Sayı digər etnik qruplara nisbətdə çox az olan və diqqətdən kənarda qalan milli azlıqların dilləri fars dilində danışanların tərkibinə daxil edilərək hesablanmışdı. Qeyd olunan statistikaya diqqət yetirsək, Azərbaycan dilində danışanların sayı barədə qeyri-dəqiq olsa da təsəvvür yaranar. Belə ki, bu siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, Azərbaycan türkcəsinin işlənmə dərəcəsi ölkə üzrə 27 faiz qeyd edilir. Bu isə statistikaya görə, farscadan sonra ən çox danışılan dildir.
Təbrizdə nəşr olunan "Foruğe Azadi" mətbu orqanı Tehranda çıxan "Həmşəhri" qəzetinə istinadən Tehran əhalisinin 35-nün, İranın isə 37-nün türkdilli olduğunu qeyd edir. Azərbaycan türkcəsinin rəsmi dairələrdə, təhsil sistemində istifadə olunmasına qadağaların qoyulması məişətə də sirayət edir, bu dilin istifadə dairəsinin təbii şəkildə məhdudlaşmasına səbəb olurdu. 2005-ci ildə Azad İslam Universiteti (Danişqahe-Azadeİslame) və İctimai Elmlər İnstitutunun (Danişkedeye Ulume İctimai) birlikdə təşkil etdiyi sorğunun nəticələri maraqlıdır. "Həyat yoldaşınızla hansı dildə danışırsız?" sualına azərbaycanlıların 53 faizi "Türkcə danışıram", 41 faizi "farsca danışıram" deyə cavab vermişdir. "Gün ərzində uşaqlarınızla hansı dildə danışırsız?" sualını azərbaycanlıların 19 faizi "yalnız türkcə danışıram", 65 faizi "farsca danışıram" deyə cavablandırıblar.
"Uşaqlarınız sizinlə hansı dildə danışır?" sualına azərbaycanlıların 13,5 faizi türkcə, 59,5 faizi farsca deyə cavab vermişdilər. İranda yaşayan türklərin öz övladları ilə ünsiyyətdə daha çox fars dilinə üstünlük verməsi qeyd etdiyimiz kimi, orta təhsilin farsca olması ilə əlaqədar idi. Azərbaycan türkcəsinin uzun əsrlərdən bəri təhsil sisteminə yol tapa bilməməsi və rəsmi dövlət dili statusu almaması belə mühüm və həssas problemlərin yaranmasına gətib çıxarırdı. Etno-demoqrafik nəzəriyyəyə görə, danışıq dilinin dəyişməsi müxtəlif miqrasiyaların və bəzi hallarda əhatəsinə daxil olduğu xalqın dilini prestij hesab etməsinin nəticəsi olaraq meydana çıxır. Məsələn, Tehranda yaşayan Azərbaycan türkünün fars dilində danışması anlaşılandır (müşahidələrimizə görə İranda da fars dilini bəzi hallarda prestij hesab etdiklərindən daha çox ondan istifadə etməyə can atırlar, eynən Azərbaycan Respublikasında rus dilindən istifadə edildiyi kimi). Lakin ABŞ-dakı cənubi azərbaycanlılar arasında əsas ünsiyyət dili kimi farscanın qalması maraq doğurur. Bunula belə, ünsiyyət dilinin dəyişməsi iddiasını bütün cənubi azərbaycanlılar barədə irəli sürmək düzgün olmazdı. İranda türklərin kompakt yaşadığı bölgələrdə Azərbaycan türkcəsinin ünsiyyət, şifahi xalq yaradıcılığı vasitəsi kimi öz hakim rolunu saxlamasını dərin tədqiqat aparmadan, səthi müşahidələrlə belə qeydə almaq mümkündür. Ünsiyyətdə fars dilinə üstünlük verənlər İran türklərinin yalnız müəyyən bir qrupunu əhatə edir.
Etno-demoqrafik məsələləri araşdıran mütəxəssislərin "...bir qrup insanın başqa bir etnosun dilinə keçməsi, heç də həmişə etnik assimilyasiyaya aparıb çıxarmır" kimi fikirlərinin nümunəsi olaraq Tehranda, digər fars bölgələrində, eyni zamanda ABŞ və bir çox Qərb ölkələrində yaşayan İran azərbaycanlılarının milli haqlar uğrunda mübarizədə daha aktiv fəaliyyətini qeyd edə bilərik. Azərbaycan dilinin bugünkü vəziyyətini keçmişlə müqayisə etsək, görərik ki, hazırda Qacarlar dövründə olduğu kimi, bu dilin funksional sahəsi şifahi və məişət dili çərçivəsi ilə məhdudlaşdırılıb. Fərq ondan ibarətdir ki, Qacarlar dövründə bu, təbii yolla baş vermiş və işlənmə arealı da çox böyük idi, hazırda isə hakim rejimin müəyyən etdiyi siyasət nəticəsində reallaşdırılır, danışıq dili kimi istifadə arealı da tədricən daralır (xüsusən ən son nəsil olan azyaşlı uşaqlar arasında). Baxmayaraq ki, hüquqi sistem etnik dillərin funksional dairəsini məhdud olsa da genişləndirmişdi.
İranda qeyri-fars dillərinin assimilyasiya siyasətinin son vasitələrindən biri kimi İran Dövlət Radio-Televiziya Qurumunun yerli televiziya və radio proqramlarında milli dillərdə hazırlanan verilişlərdə danışıq mətnlərinin ən az 75 faizinin farsca kəlmə lərdən ibarət olması haqqında təlimatını göstərmək olar. Səda və Sima (dövlət radio-televiziyası) şirkətinin Şərqi Azərbaycan əyaləti üzrə baş müdiri Qulaməli Fəthabadinin tabeliyindəki xəbərlər mərkəzinə yazdığı 16 fevral 1994-cü il tarixli məktubunda göstərir ki, xəbər proqramının aparıcıları "yerli dildən fərqlənən" dildə proqram hazırlayırlar. Bunun qarşısının alınmasını tələb edən baş müdir məktubunda nümunələr göstərərək yazır: "İranın Ümid timi" yerinə "time Omide İran" deyilməli idi; "mübariz ruhaniyyət cameəsi" yerinə "camee ruhaniyyəte mobarez"; "qostəreş və nousaziye sənayeye iran sazemanı" yerinə "sazemane qostəreş və nousaziye sənayeye İran"; "negəhdari və təmirat vahedi" yerinə "Vahede təmirat və negəhdari"; "ostanın bazərqani edareye kolli" yerinə "edareye kolle bazərqniye ostan"; "başçılığı" yerinə "rəhbəriyyəti"; "başlanmaq" yerinə "eftetah"; "daşdöyənlər" yerinə "səngkubilər"; "daşkəsənlər" yerinə "səngborilər" və s. işlədilməlidir. Təlimatın sonunda qeyd edilir ki, xüsusi isimlər tərcümə edilməməlidir, idarələrin adı tərcümə edilə bilməz; xalqın adət etdiyi sözlər və ibarələr tərcümə edilməməlidir; yeni sözlər əsla ixtira edilməməlidir; tərcüməçilər mətni danışdıqları dilə çevirməlidirlər. Göründüyü kimi, açıq-aşkar Azərbaycan dilinin leksik-qrammatik cəhətdən assimilyasiyası aparılır. Bu, fərdlərin assimilyasiya olunmasından daha təhlükəlidir. Radio-televiziyalarda Azərbaycan türkcəsində olan verilişlərin dili əsasən, 70 faiz fars söz və ifadələri ilə "zənginləşdirilib".
Hətta İran cəmiyyətinin ən mühafizəkar sosial qrupu sayılan ruhanilərin ali təbəqəsindən olan Təbrizin müvəqqəti imam-cüməsi ayətullah Meşkini "Səda və Sima" şirkətinin belə tipli verilişlər yaymasını pisləyərək qeyd edirdi: "Bu təşkilat elə məhəlli proqramlar icra edir ki, başdanbaşa farsidir və bir nəfər savadsız türk ondan bir şey bilməz, nə üçün belə bərnamələr gərək icra olsun ki, xəlq ondan bir şey dərk edə bilməsinlər?" Azərbaycan türkcəsində olan mətbu vasitələrinin nəşrinə çox məhdud şəkildə, rejimin müvafiq idarələrinin nəzarəti altında icazə verilib. Milli hüquqların tanınması mövzusuna toxunan dövri nəşrlər dərhal bağlanır. Qəzetlərdən "Fəcri Azərbaycan", "Məhdi Azadi", "Omide Zəncan" və s. qəzetlərin bir-iki səhifəsi türk dilindədir. Türk dilində də bir qayda olaraq ədəbi-bədii materiallar dərc olunurdu. Elə anlaşılır ki, türk dili yalnız bayatı və tapmaca dilidir, bu dildə ciddi bir elmi-nəzəri məqalə yazmaq olmaz, onun imkanları məhduddur".

Yeganə Hacıyeva