"Xalq Cəbhəsi" qəzeti mərhum tarixçi, tarix elmləri doktoru, professor Seyidağa Onullahinin araşdırma yazısını təqdim edir

1-ci yazı

İran çoxmillətli ölkədir. Bu ərazidə yaşayan millətlər dil əlamətlərinə görə iki yerə - İran və türkdilli millətlərə bölünürlər. İrandilli xalqlar - fars, kürd, lor, gilək, bəluc, talışlardan ibarət olduğu halda, türkdilli xalqlar isə Azərbaycan türkləri, qaşqaylar, türkmənlər, əfşarlar, şahsevənlər və s. etnik tayfalardan ibarətdir. Saylarının az-çoxluğundan asılı olmayaraq irandilli xalqlarla İran və Güney Azərbaycanda türklər sakindirlər. Türkdilli xalqların əsas hissəsi Güney Azərbaycanın vilayətləri ilə yanaşı, Xorasan, İsfahan əyalətində, Həmədənda, Qəzvində, Savədə, Ərakda, Soltanabadda, Tehranda, Gilanda və Mazandaranda məskunlaşmaqdadır. O cümlədən qaşqaylar fars əyalətində, həmin əyalətin Qarabağ rayonunda məskən salıblar. Onlar öz dil və adət-ənənələrini qoruyub saxlayıblar. Məsələn, I Şah İsmayıl dövründən Fars əyalətinə köçürülmüş qaşqaylar indi də köçürüldükləri ərazidə farslarla birgə yaşamaqdadırlar. Lakin öz dil və milli ənənələrini qoruyub saxlayıblar. Hətta milliyyətcə fars olan oğlanlara qız ərə verməkdən imtina edirlər. Luis Favustun yazdığı kimi, Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti İranın digər şəhərlərinə köçüblər. Buna görə də İranın əksər mahalında azərbaycanlılar sakindirlər. Lakin azərbaycanlılar öz dil və mədəniyyətlərinə olan bağlılıqlarını itirməyiblər. Hətta onlar İranın digər bölgələrində yaşadıqları üçün özlərini Azərbaycanda olduqlarından daha yaxşı dərk edə biliblər.
XIX əsr ingilis şərqşünası Eduard Braun yazır ki, İranın Cənubu və Şimalı arasında sakin olmuş irqlər arasında o qədər də əlaqə və məhəbbət yoxdur. Bu onu göstərir ki, Güney Azərbaycanda sakin azərbaycanlılar arasında fars şovinizminin ayrı-seçkilik salmalarını gündəlik həyatlarında hiss edirlərsə, İranın digər şəhərlərində yaşayan azərbaycanlılar bilavasitə bu ayrı-seçkiliyi gündəlik həyatlarında, uşaq bağçasından tutmuş, ibtidai, orta, ali məktəblərdə, idarələrdə şahidi olurlar.
Ərəb istilasından sonra XI əsrdən 1925-ci ilə qədər İranda hakimiyyətdə türkdillilər olublar. Min il ərzində həmin türkdilli hakimlər fars dili və irandillilərin mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayıblar. Sultan Mahmud Qəznəvinin sifarişi ilə Firdovsi "Şahnamə" əsərini yazıb. Digər tərəfdən, türkdilli əhali islam dinini qəbul etdikdən sonra belə ərəb və fars dillərinin təsiri altına düşməyib öz dil, adət-ənənələrini unutmadılar. Lakin XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq "vahid İran", "vahid millət", "vahid dil", "İran milləti", "İran müsəlman milləti", başqa sözlə paniranizmin, panislamizmin, İranın rəsmi dövlət siyasətinə çevrildi. Bu siyasəti fars şovinizmi ilə yanaşı, farslaşmış, sapı özümüzdən olan baltalar - Seyid Həsən Təqizadələr, Seyid Əhməd Kəsrəvilər, Rzazadə Şəfəqlər, Məhəmmədcavad Məşkurlar, Əbdüləli Karənglər, Mahmud və İrəc Əfşarlar, Mənüçöhr Mortəzəvilər və sairləri davam etdirdilər.
Paniranistlər İranı fars məmləkəti, İranda yaşayan xalqları "İran milləti", "İran ümməti" kimi, fars dilini isə İranın vahid dili etmiş və edirlər, başqa dilləri, hətta Azərbaycan dili ilə yanaşı kürd, talış, bəluc, gilan, mazandaran, ərəb və s. dilləri yasaq ediblər. Məktəb, mədrəsə və idarələrdə fars dilində danışmayanlar cəzalandırılırdı. Bu siyasət 54 il şahlıq dövründə, hətta 1979-cu il fevral inqilabının qələbə çalmasından keçən müddətdə panislamizm formasında davam etdirilir. Panislamist pərdəsi altında millət və milliyyət inkar edilir, bütün millətlərin islam dini altında eyni hüquqa malik "islam ümməti" adlandırılır. Halbuki islam dini heç də milliyyəti inkar etmir. Din qədər dil də zəruri amildir.
M.Ə.Rəsulzadə 1952-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi "Azərbaycan" jurnalında yazırdı: "Millət anlayışını ifadə edən iki söz var: milliyyət və millət. Bunlardan birincisi, yəni milliyyət dili, dini, irqi, etnik, tarixi-coğrafi, iqtisadi və siyasi amillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir topluluğu ifadə edir. Millət isə bu topluluqda ümumi bir ifadəni anladır". M.Ə.Rəsulzadə sözünə davam edərək yazır: "Milliyyət etnik anlayışdır, millət siyasi anlamdır, daha doğrusu milliyyət rüşeymdir, millət cocuqdur, milliyyət ağacdır, millət onun meyvəsidir. Milliyyət anadır, millət yavrudur" ("Azərbaycan", 1952, sayı 5).
M.Ə.Rəsulzadə millət anlamını dil birliyi, adət birliyi, "ənəneyi-tarixiyyə" və nəhayət "etiqadi-diniyyə" birliklərinin məcmusundan mütəşəkkül bir məhsul hesab edirdi. Deməli, bir xalqın, millətin əlamətlərindən biri də dindir. Din və dil məsələsində M.Ə.Rəsulzadənin fikirləri ilə müsəlman dünyasının mümtaz siması, 1838-ci ildə Həmədanın Əsədabad kəndində anadan olmuş Seyid Cəmaləddin Əsədabadinin fikirləri ilə üst-üstə düşür. M.Ə.Rəsulzadə milli birlik üçün dinin roluna yüksək qiymət verir. Lakin Seyid Cəmaləddin Əsədabadi kimi üstünlüyü dildə görürdü: "Din, dil qədər mətin və möhkəm ola bilməz. Çünki dil davamlıdır, başdır, tərəqqi və təkamül edərsə də, əsaslı bir dəyişikliyə uğramaz. Halbuki, tarixdə dinini dəyişmiş bir çox millətlər mövcuddur. Əxlaq və adət üzərindəki fövqəladə təsiri baxımından dinin də millətdə böyük bir iştirakı vardır. Dillə bərabər dini də bir olan milllətlərin mərifəti-qövmiyyələri daha tez hasil olub, aralarında milli vicdan daha əvvəl inkişaf edib".
Seyid Cəmaləddin Əsədabadi dili millətin əsas və yeganə varlıq nişanəsi adlandırır və milli iftixarı hesab edirdi. O, doğma xalq dilinin vacib və zəruriliyindən bəhs edərək yazırdı: "Bir millətin ana dilində olmayan maarif o millət arasında necə yaıla bilər? Elm və maarif o zaman millətin şərəfinə səbəb olur ki, ondan istifadə edə bilsin". Sonra Seyid Cəmaləddin sözünə davam edərək demişdir: "Elm və maarif hər bir millətin öz dilində tədris olunarsa, həm onun mənimsənilməsi asan olar, həm də o, beyinlərə tez həkk olunar və gec silinər". Deməli, Seyid Cəmaləddin milli birlik üçün dinin roluna yüksək qiymət verdiyi halda, üstünlüyü dildə görürdü. Deməli, türk oğlu türk olan Seyid Cəmaləddin millətin əlaməti olaraq din və dili əsas götürüb dilə üstünlük verdiyi halda, hazırda İran İslam Cümhuriyyəti dövlət və din başçıları islam dinindən sui-istifadə edərək İranda sakin müxtəlif etnik, irq və dillərə mənsub xalqları, millətləri "İran milləti", "müsəlman ümməti" adlandırmaqla millətin formalaşmasında nə qədər gülünc görünsə də dinə üstünlük verirlər. Bir məsələni də unutmaq olmaz ki, təklikdə olan milli əlamət ola bilməz. Məsələn, müsəlman farsdilli ilə və ya irandilli ilə türkdilli türk bir millət ola bilməz. Necə ki, xristian erməni ilə xristian rus bir millət deyil. Hələ 1887-ci ildə "Kəşkül" qəzeti "Azərbaycan" imzası ilə dərc etdiyi bir yazıda əcnəbinin bir azərbaycanlı türkü ilə söhbətini dərc edib. Hansı millətə mənsub olduğunu bilməyən və "müsəlmanam" deyən azərbaycanlının islam dininə mənsub olduğunu bildirən əcnəbi ona milliyyətini başa salıb deyir: "Sizə tatar deyən qələt edir. Tatarlar Krımda, Qazanda olan müsəlmanlardır. Sizin millət azərbaycanlıdır. Arazın o tayınjakı məmləkətin tayfası da sizinlə birgə Azərbaycan millətidir".
Hakim fars şovinizmi və üzdəniraq bəzi azərbaycanlı tarixçilər iddia edirlər ki, İranın çoxmillətli ölkə olması ideyası İranda kommunist partiyası, sonralar isə onun varisi İran Xalq partiyası tərəfindən irəli sürülüb. Halbuki, İranda milli məsələnin həll edilməsi uğrunda mübarizənin yüz ilə yaxın tarixi var. O vaxt İranda nə kommunist partiyası, nə də İran Xalq partiyası mövcud idi.
Azərbaycan türkləri İrana hökmranlıq etdiyi vaxt, xüsusilə Nəsrəddin şah dövründə (1848-1896) Azərbaycan dilinə qarşı bu biganəlik milliyətcə fars olan Rza şah 1925-ci ildə hakimiyyətə keçəndən sonra da davam etdirildi. Təsadüfi deyildir ki, XIX əsr ingilis tarixçisi Eduard Boraun yazmışdı ki, İranın Cənubu ilə Şimalı arasında sakin olmuş irqlər arasında o qədər də əlaqə və məhəbbət yoxdur. Bu da İran dövlətinin iki müsəlman qardaş olan fars-türk arasında ayrı-seçkilik siyasəti yürütməsinin nəticəsidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hələ XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İranda mətbuat səhifələrində "millət", "vətən" ifadələri üzərində xüsusi dayandıqlarını faktlarla görürük. Həmin mətbuat dövlətin vəzifələri ünvanı altında millətin hüquq və vəzifələrinin necə müəyyənləşdirilməsindən söhbət açaraq müəyyən fikirlər irəli sürmüşdülər. Hələ Məşrutə inqilabı dövründə "millətiyan", "milliyyun" istilahları, məşrutəçilik "inqilabçılıq" mənasında yayılıb.
Məşrutə inqilabı nəticəsində qəbul və təsdiq olunan İranın Əsas Qanununda millət istilahı anlayışına görə bir ölkənin sakini, bir dövlətin təbəəsi olmaq millət əlamətlərindən sayılmaqla bərabər, əsas və başlıca əlamət vahid dinə tabe olmaq hesab edilir, başqa sözlə desək, bir ölkənin sakinləri və bir dövlətin təbəələri müxtəlif dini əqidələrə malik olduqda onlar vahid millət deyil, müxtəlif millətlər sayılırlar.
Azərbaycanlıların özlərini bir millət kimi dərk etməsi Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatı dövründə daha kəskin xarakter aldı. 1920-ci ilin may ayının 27-də Şeyx Məhəmməd Xiyabani deyirdi: "Azərbaycan azərilərə aiddir... Millət həqiqi xidmətçilərini tanıyır. Azərbaycan sözdə vətənpərvərlərin yalanlarına inanmayacaq. Millətimizin özü bu vicdansızların toruna düşməyəcək. Türkü türkə qırdırmaq istəyirdilər. Millətimiz ayıq olmalıdır, yaşamağın nə olduğunu bilməlidir. İrəliləmək istəməyənlərin ölmələri gərəkdir. Biz öz dəyərimizi bilməliyik, özümüzə güvənməliyik. Bir millətin şərəfli olması üçün ilk şərt müstəqillikdir. Bir millətin müs-təqilliyi, azadlığı o millətin cəsarət və qəhrəmanlıq duyğularını qorumaqdır. Hər millət özünə uyğun olan hökumətin qurulmasına icazə verir".
Şeyx Məhəmməd Xiyabani qurduğu hökuməti milli namus kimi qiymətləndirərək deyirdi: "Şərəf, iftixar, şanlı bir keçmiş tarixə və yüksək bir dinə sahib olan bir millət öz ölkəsində səfalət və rəzalət içində yaşaya bilməz".