Güney Azərbaycan şairləri insanda əbədiyyətə, həyatın gözəlliyinə qarşı gözəl duyğular aşılayan nümunələr yaradıblar

Azərbaycanda ədəbiyyat məhz XII əsrdən etibarən geniş oxucu və dinləyici auditoriyasına daxil olmağa başlamışdı. Qəzələ olan sürəkli maraq da bu meylin əks-sədalarından biri idi. Qəzəlin bəşəri məzmunu, yığcam, lakonik forması, ahəng və ritmi onu şəhər ədəbiyyatının mühüm janrına çevirirdi. Qəzəl xalq kütlələrinin müxtəlif təbəqələrini özünə cəlb edir, asan qavranılıb əzbərlənir, avazla oxunur, musiqi məclislərində ud, qanun, tənbur və digər çalğı alətlərinin müşayətilə səslənirdi.
Azərbaycan məkanında poeziyanı musiqisiz, musiqini də poeziyasız təsəvvür eləmək qeyri-mümkündür. Bunun da səbəbi Azərbaycan xalqının nəinki poeziyaya və musiqyə yüksək dəyər verməsidir, poeziya ilə musiqi hər bir azərbaycanlının genetik kodunda kök saldığı üçün, bunları öz həyatının mənası hesab etməsidir.
Azərbaycanda, istər Arazın o tayında olsun, istər bu tayında, daim söz və musiqi xiridarları tərəfindən lirik məclislər keçirilib. Həm söz sərraflarının, həm də musiqi xiridarlarının iştirak etdiyi bu məclislərdə şübhəsiz, qəzəl aparıcı rol oynayıb və bilavasitə qəzəllə muğam qoşa qanad kimi pərvaz edərək xanəndələrin və sazəndələrin ifasında dinləyicilərin ruhuna hakim kəsilib. Arazın bu tayında Qarabağda, Gəncədə, Şamaxıda, Bakıda və başqa şəhərlərdə bu cür məclislər insanların könlünü oxşayırdısa, Arazın o tayında Təbriz və Ərdəbil mühitində belə məclislərin sayı-hesabı yox idi.
Şübhəsiz ki, belə məclislər təkcə insanların ruhi qida, mənəvi zövq almaqlarından əlavə, muğamın ecazkar sirrlərinə bələd olan xanəndələrin, sazəndələrin yetişməsi ilə yanaşı klassik poeziya ənənələrinə yaxşı yiyələnən, əruz vəznini mükəmməl öyrənən şairlərin yetişməsi üçün məktəb rolunu oynayırdı. Güney Azərbaycanda bu ənənə heç bir zaman qırılmadan davam etdiyi üçün insanların qəzəl yaratmağa meyli şübhəsiz ki, həddən artıq güclənirdi və bu məkanda hər dövrdə yüzlərlə əsl qəzəlxan yetişirdi.
Güney Azərbaycan şairlərinin qəzələ daha yaxından yiyələnmələrinin səbəblərindən biri də onların fars dilini ana dili qədər gözəl bilmələri, bu dildə rahat oxuyub yazmağı bacarmalarıdır. Klassik şairlərdən təkcə milliyətcə fars olanlar deyil, türk olanlar da, hətta nəinki azərbaycanlılar, Anadolu türkləri də orta əsrlərdə fars dilində çoxlu əsərlər yaradıblar. Buna misal olaraq təsəvvüf və irfan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi Mövlanə Cəlaləddin Rumini və bir çox başqalarını göstərmək olar. Azərbaycanlı şairlərin isə fars dilində yazdığı əsərlərdən divan bağlamasını şərh etməyə belə ehtiyac yoxdur. Klassik ədəbiyyatı həm azəri türkcəsində, həm də fars dilində oxuyan Güney Azərbaycan şairlərinin, klassik şeiriyyatın böyük bir hissəsini ardıcıl mütaliə eləmələri onların qəzəl janrına necə peşəkarcasına yiyələndiklərini göstərir. Məhz bu səbəbdən yüksək emosiya və gözəllik tərənnümü vasitəsi olan qəzəl janrında 1950-1980-ci illər Güney Azərbaycan şairləri insanda əbədiyyətə, həyata, həyatın gözəlliyinə qarşı yaxşı duyğular, sağlam münasibət, alicənab hisslər aşılayan bir-birindən gözəl nümunələr meydana gətiriblər. Lakin bu illər ərzində qələm işlədən şairlərin məziyyətləri bununla bitmir. Məlumdur ki, qəzəl yalnız əruz vəznində yazılır. Əgər kimsə heca vəznində qəzələ bənzər bir şey yazarsa, şübhəsiz ki, bu onun qəzəl janrına bələd olmamağını və ümumiyyətlə, klassik ədəbiyyatdan gələn ənənələrdən bixəbərliyini göstərir. Əruz vəzninin axıcılığı, ahəngdarlığı, qəliblərdəki ritmlər qəzəlin hər beytinin poetik fiqurlarla zənginləşməsinin, zərif, gözəl və iti fikir daşıyıcısı olan plastik vasitə-nuktənin estetik ölçü vahidinə çevrilməsinə yardım edir. Bu baxımdan güneyli şairlərin əruz vəzninə çox gözəl bələd olması onların qəzəl yaradıcılığı üçün olduqca əlverişli bir zəmin yaradıb. Güney Azərbaycanda xalq tərəfindən sevilimiş və dəyərləndirilmiş elə bir şair tapmaq olmaz ki, o, əruzun bəhrlərinə bələd olmasın. Bu isə güneyli şairlərin əsl sənətkar olmalarından, sözün əsl mənasında Azərbaycan poeziyasının yükünü çiyinlərində ləyaqət və şərəflə daşımalarından xəbər verir.
1950-1980-ci illər ərzində Güney Azərbaycanda bir çox şairlər qəzəl janrında qələm sınayıb. Bunların bəziləri qəzəldə elə məharət göstəriblər ki, əsərləri təkcə Güneydə deyil, Quzey Azərbaycanda da populyarlıq qazanıb, xanəndələrin repertuarla¬rından heç bir zaman əskilməyib. Həmin şairlərə başda Məmmədhüseyn Şəhriyar olmaqla, onlarla şairi misal gətirmək olar ki, Quzey Azərbaycanın ən məhşur xanəndələri istər el məclislərində, istərsə də televiziya ekranlarında vaxtaşırı bu şairlərin qəzəllərini sevərək ifa ediblər və etməkdədilər. Qəzəl təkcə poeziya janrı deyil, milli musiqimizin ana musiqisi sayılan muğamın libasıdır, şübhəsiz, Güney Azərbaycanda muğamımızdan ötrü rəngarəng, aləlvan, libaslar toxuyan gözəl sənətkarlar var.
Bunlardan biri də Məmmədəli Məhzundur. Poeziyanın bir çox janrlarında bir-birindən dəyərli əsərlər yaratmış Məmmədəli Məhzun qəzəl janrında da qələmini məharətlə sınayıb və oxucuların qəlbinə yol tapa bilib, XX əsr Azərbaycan poeziyasında qəzəlin ən mahir ustası olan Əliağa Vahidin sadə üslubda yazmaq ənənəsini ləyaqətlə davam etdirərək olduqca sadə, təmiz Azərbaycan dilində öz oxucusuna gözəl nümunələr təqdim edib:

Dili-bimarım üçün musiqi dərman kimidir,
Onsuz aləmdə mənə bu aləm zindan kimidir.
Unudar dərdi-qəmin kim eşidər musiqini,
Sanki dünya o zaman baği-gülüstan kimidir.
Necə canani sevər canı kimi aşiqlər,
Sevirəm musiqini, sevgili canan kimidir.
Tara bax, naləsi bülbül kimi gülzarı tutub,
Gül fərağında o da halıpərişan kimidir.
Bəxtəvər kimsədi ol xəlq ki, var musiqisi,
Musiqi bilməyən ölkə, necə viran kimidir.
Dil yenə aşiqi olmuş bu gözəl musiqinin,
Deyəcəksən ki, bu Məhzun yenə Sənan kimidir.

İnsan qəlbinin gözəl, bakir hisslərini qəzəlin qəlibində əks etdirməyi çox gözəl bacaran Əliağa Vahidin yolunu qəlbə, ruha yatan, könül oxşayan qəzəllər yazmaqla davam etdirən şairlərdən biri də 1929-cu ildə anadan olmuş Mirəli Musəvi Makui Hamiddir. Qəzəl ənənəsi üzərində böyüyən, formalaşan Hamid, Vahidin lirik üslubuna xəyanət etmədən gözəl nümunələr meydana gətirib:

Ya Rəbb, fəraq dərdini canana kim desin?
Döndü bu qüssədən ürəyim qana kim desin?
Vüsalə çatmağa vermir macal ömür,
Bu qüssə qorxuram yetə payanə kim desin?
Çoxdandı mən də qüssə və dərd aşinasıyam,
Vurğuna, ya bu dərdi Süleymana kim desin?
Könlümdə var ziyarət edəm qəbr Vahidi,
Bu həsrəti o pir süxəndana kim desin?
Hamid, yetişdi xəzanə bahar ömür,
Döndü xəzanımız da zimistanə, kim desin?

Güney Azərbaycan şairlərinin hər birinin yaradıcılığında qəzəl janrının öz məxsusi yeri var və elə bir güneyli şair tapmaq olmaz ki, o qəzəl yazmaqda da öz qələmini sınamasın. 1950-1980-ci Güney Azərbaycan sənətkarlarının qəzələ olan məhəbbətinin bəlkə də şərhə ehtiyacı yoxdur. Çünki bu şəxsiyyətlərin qəzəllərini oxuyarkən mənəvi qida, bədii həzz almamaq mümkün deyil. Onların qəzəllərində məna dərinliyi sənətkar hünəri ilə təhlil edilən məhəbbət intim, subyektiv münasibətlər çərçivəsinə sığmır, özünə geniş meydan, ənginliklər axtarır. Belə sənətkarlardan biri də ustad Şəhriyardır ki, professorlar Himalay Ənvəroğlu ilə Elman Quliyev birlikdə yazdıqları "Şəhriyar poetikası" kitabında ustad şairin qəzəl yaradıcılığı ilə bağlı olan fəsilə "Şəhriyarı-qəzəl və yaxud qəzəlin Şəhriyarı" adı veriblər. Bu da təsadüfi deyil. Şəhriyar sənətinin bütün incəliklərini çox gözəl surətdə təhlil etməyi bacaran bu alimlər ustad sənətkarın qəzəldə də bütün başqa janrlarda olduğu kimi bədii sözün və obrazlı təfəkkürün hər növ vasitələrindən, əlvanlıq və dəqiqliyindən, üsul və imkanlarından olduqca məharətlə, həm də yüksək zövq və estetik ölçü əsasında istifadə etməsini və bizə heç vaxt təravəti solmayan qiymətli bir miras qoyduğunu çox gözəl anladıblar. Bu da təsadüfi deyil ki, ustad Şəhriyar özünü "qəzəlin Şəhriyarı" adlandırıb:

Şairlər içrə mən qəzəlin Şəhriyarıyam,
Etdikcə sevgi tacı maral gözlü yarımı.

Vacib tərbiyəvi əhəmiyyətli, yüksək əxlaqi-estetik zövq təlqin edən Şəhriyar qəzəlinin mövzu dairəsi, təsvir və tərənnüm obyekti, ifadə tərzindəki şirinlik, aydınlıq, sadəlik onu çox yüksəyə qaldırıb. Şəhriyarın qəzələ həddindən artıq məftunluğunun və bu janrda heyrətamiz bir şəkildə nümunələr yaratmasıın səbəblərindən biri də onun mənəvi sərvətimiz olan muğamlarımıza söykənməsidir. Təsadüfi deyil ki, ystad şair çalğı alətlərimizin şahı sayılan tar alətini "qara günlərinin dildarı" adlandırıb:

Sızlayır əhvalıma sübhə qədər tarım mənim,
Təkcə tarımdır qara günlərdə dildarım mənim.

Şəhriyar öz əsərlərində xalq çalğı alətlərini, xüsusilə tar, balaban, setar, tənbur və sazın adını tez-tez çəkir, söz rübabını muğamlarımızın üstündə dilləndirir. Bu da onun musiqiyə olan yaxınlığını, doğmalığını təsdiqləyir.
Ustad şair "Səhər piyaləsi", "Tacbəxşin kamanı", "Tarım mənim", "Arazın qayıqları" adlı qəzəllərində və bir çox başqa əsərlərində saza, tara, kamana üz tutmaqla ən ağır dəqiqələrində həmin musiqi alətlərinin qəlbi ehtizaza gətirən sədalarından təsəlli tapacağına ümid bəsləyir:

Meyimi, sazımı, bu qüdsi-nəvamı bir eşit,
Gör ki, eşqin nə qədər şuri-nəva verdi mənə..

Göstərilən misallar təsdiqləyir ki, böyük şairimiz ömrü boyu musiqi ilə nəfəs alıb, onun həzin sədası altında yazıb-yaradıb.

Vüqar Əhməd,
professor