Məmməd Arazın yaradıcılığında hadisələri müasirləşdirmək meyli güclüdür

Məmməd Arazın əfsanə süjetləri əsasında yazdığı əsərlərindən biri iki çobanın həyatından müəyyən fraqmentləri əks etdirən "Görüşməmiş dostlar" şeiridir. Şirin təhkiyə yolu ilə nağılvari söylənən şeir yazıldığı zamanın tələblərindən yanaşdıqda minlərlə bu formalı bədii parçalar kimi ilk baxışda diqqətdən kənarda qalır. Sanki burada şair iki həyat tərzini, iki baxışı, iki ayrı-ayrı sistemləri müqayisə etməklə, Arazın sol sahilində şimal tərəfdə yaşayan Əmir dayının döşündən asılan qəhrəmanlıq nişanının parıltısı ilə gözləri qamaşdırmağa çalışırdı. Belə təsəvvür yaranır ki, çoban şaddır, çatdığı ocaqla sevincini sağ sahildə - cənubdakı dostu ilə bölüşmək istəyir:

Gecə vaxtı Böyükdüzdən,
Tələsik də keçsən əgər,
Qəlbin sənə bir anlığa,
"Qəlbsiz olma, dayan"-deyər.
Yaxşı baxsan sahil boyu,
Mürgüləyən lal gecəyə.
Görərsən ki, bir vadidə,
İki ocaq salmış iki
xal gecəyə.

Arazın sağ sahilindəki çoban da ocaq yandırıb, ancaq çox fikirlidir. Bu çobanlar görüşməsələr də, söhbət edə bilməsələr də, dost olublar. Baxmayaraq ki, onların yaşayışında böyük fərqlər var, bəlkə də dünyagörüşləri də fərqlidir, ancaq bir-birlərini anlayır, başa düşürlər. İki ayrı-ayrı mühitdə yaşayan çobanların dostluğunun əsasında nə dayanır? Nədir bu insanları ortaq məxrəcə gətirən, birləşdirən? Şairin iki çobanı qarşılaşdırmaqda məqsədi nədir? Şeirin folklor qaynaqları ilə bağlılığı nədir? Bu sorğuları cavablandırmaq məqsədilə şeirdən daha bir parçaya müraciət edək:

Bəzən yayır tütəkləri,
Araz boyu Araz kimi,
İki qəlbin nidasını.
Bəzən onlar bir çalırlar,
"Gəl, ey Bənək" havasını.

Əslində çobanların istək və arzuları qollarındakı buxovlardan azad olmaqdır. Məmməd Araz da bunu istəyirdi. Elə buna görə də xalq yaradıcılığına dərindən bələd olan şair bu şeirdə zahirən sovet həyat tərzini tərənnüm etsə də, bircə kəlmə ilə "Gəl ey Bənək!" deyərək əsl məqsədini, məramını oxucuya çatdırmaq istəyirdi. Qanlı sovet rejiminin hələ çox möhkəm olduğu, 30-cu illərin yaralarının hələ təzəcə qaysaqlamağa başladığı, göz yaşlarının tamamilə qurumadığı bir dövrdə azadlıq məramını dilə gətirmək inqilabi bir hərəkata bərabər sayılırdı. Sovet rejiminin cansıxıcı çərçivəsində nəfəsi təngiyən şair elə bir ifadə seçib işlədir ki, lazım gələndə özünü müdafiə imkanları əlində olsun. Bu məqsədlə hətta indinin özündə də oxucuların çoxuna qaranlıq olan "Gəl ey Bənək!" havası haqqında daha ətraflı məlumat verməyi uyğun sayırıq. Arazın sağ və sol sahilində ta qədim zamanlardan məşhur olan "Gəl ey Bənək!" havası Bənək adlı çoban itinin şərəfinə yaradılmış və oxunan mahnıdır. Bənək çox güclü, qorxmaz, canavarlarla döyüşdə həmişə qalib çıxan, sahibinə sədaqətli, qoyun sürülərinə etibarlı qoruyuculuq edən bir itdir.
"Belə söyləyirlər ki, çoban Bənəyi arxacda saxlayıb heyvanları dağa qaldırır. Yağılar çobanı silahsız və Bənəksiz görüb ona hücum edirlər, çobanı öldürüb heyvanları aparmaq istəyirlər. Yerdən-göydən ümidi üzülən çoban ölüm ayağında tütəkdə bir hava çalmaq arzusunu yağılara bildirir. Yağılar xeyli gülürlər və bir az da kefləri şad olsun deyə çobanın qollarını açıb tütək çalmasına icazə verirlər. Çoban tütəkdə "Gəl ey Bənək" havasını çalır. Tütəyin səsini eşidən Bənək özünü yetirib yağılarla döyüşə atılır, onları qanlarına qəltan eləyir, yağılar qaçırlar, çoban sürüsü ilə birlikdə xilas olur.
Bənək mifləşdirilmiş qəhrəmandır. Müxtəlif bölgələrdə Bənəyin şərəfinə çoxlu rəvayətlər və əfsanələr də söylənməkdədir. 1968-ci ildə Əhliman Axundovun toplayıb tərtib etdiyi Azərbaycan Folkloru Antologiyasının birinci kitabında bu mahnı aşağıdakı şəkildə veril: "Çoban" havası və mahnısı çobanlar tərəfindən oxunur və tütəkdə çalınır. Bu mahnı da çox qədimdir. "Çoban" mahnısı qoyunlar və çobanın sədaqətli yoldaşı it (Bənək) üçün yaradılıb, "Çoban və Bənək" adlanır. Bu mahnıda da söz azdır. Lakin musiqisi çox təsirlidir.
1983-cü ildə Təhmasib Fərzəliyev və İsrafil Abbaslının toplayıb tərtib etdikləri "Dünya uşaq ədəbiyyatı" seriyasından olan "El çələngi" kitabında Bənək haqqında mahnı "xalq tamaşaları" bölümündə səhnələşdirilib, rollara ayrılmış bir formada təqdim edilib. "Salam əlik, say bəylər" adlanan sayaçı oyun-tamaşasının əsas iştirakçılarından biri də Bənəkdir. Bənək onun şərəfinə oxunan mahnının musiqisinə
uyğun olaraq rəqs edir.
Bənək haqqında rəvayətlərdən biri də folklorşünas Ramil Əliyevin 2005-ci ildə çapdan çıxmış "Mif və folklor: genezisi və poetikası" kitabında verilib. Oğuz rayonu, Daşağıl kənd sakini Əhməd Saat oğlundan toplanan "Qara itlə Bənək" adlı mifdə deyilir: "Keçmişdə bir çoban varmış, onun bir qara iti, qara itin də Bənək adlı balası. Çoban sürüləri qara itlə Bənəyə tapşırıb yatarmış. Qoyunlar sarıdan arxeyin olan çobanın gecə yarısı sürüsünə canavar (qarabalıq) dəstəsi daraşır. Qış vaxtı, soyux, tüpürsən yerə buz parçası düşərdi. Qoyun-quzu hürküp hərəsi bir tərəfə dağılıtdı diyənə onnarı ipə yavux gətirmək olmurdu. Qara it canavarın bir-ikisini yaraladı, sora canavarrar da hücum çəkib qara iti ölümcül yaraladı. İt zingildəyəndə çobanın helə bilərsən kin, ürəyi oyulurdu. Çoban bilmirdi köməyə kimi çağırsın. Bənək arxacda yatmışdı, xəvərdən xəvəri yoxuydu. Əlacsız çoban vəfalı dostu Bənəyi həblə çağırdı:

Qara it qana düşdü!
Quyruğu yana düşdü!
Aman, Bənək, gəl yetiş.
İşim yamana düşdü".

Deməli, şair Bənək obrazını "Görüşməmiş dostlar" şeirində təsadüfi işlətməyib. Bənək xalqın təxəyyülündə mifləşmiş qəhrəmanlıq, azadlıq simvoludur. Bu səbəbdən də hər iki çoban eyni vaxtda tütəklərində "Gəl ey Bənək" havasını çalırlar. Onlar bu milləti azad edəcək, tikanlı sərhəd məftillərini qırıb, ayrı düşmüş elləri birləşdirəcək, yüz illərdir Vətənin qan axıdan yaralarını sarıya biləcək əfsanəvi ağ atlı qəhrəmanı səsləyirlər. Təbii ki, o qəhrəman Bənək olmayacaq, ancaq kim olacaqsa, xalqın yaddaşında əbədi olaraq yaşayacaq. Şairin də arzusu, amalı bu qəhrəmana yetmək, o müqəddəs günü görmək idi. Bu arzu, istəyi qəlbində yandıra-yandıra şair 1957-ci ildə yazdığı "Arazın nəğməsi" şeirində yenidən Bənəyi xatırlayır:

De, hansı çağlardır çıxmır yadından?
Bəzən xəyallara dalırsan, Araz!
Bəlkə Xançobanın qəlbindən qopan,
"Bənək" havasına dalırsan, Araz.

Beləliklə də, gətirdiyimiz nümunələrdən aydınlaşır ki, Məmməd Araz sovet dövründə yaşamasına baxmayaraq, həmişə əsərlərində xalq yaradıcılığına üstünlük verib, müxtəlif atalar sözləri, məsəllər, əfsanə, rəvayət və nağıl motivlərindən istifadə edib. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, şairin əsərlərindəki mətnaltı mətləbləri dərk etməkdə nə qədər folklorun önəmli rolu varsa, folklorun dərkində də Məmməd Arazın əsərləri o qədər əhəmiyyətlidir.
Məmməd Araz humanist şair idi. Eşitdiyi hər nağıl, əfsanə, lətifə, söhbət onun qəlbini narahat edir, fikirlərinə hakim kəsilir, bu əhvalatları öz içindən keçirərək münasibət bildirirdi. "Yeddi bulaq əfsanəsi"ni də müəllif ürəyinin süzgəcindən keçirdib, öz dərdi edəndən sonra poeziyasına gətirir:

Üzərində dayandığım,
Su içdiyim yeddi bulaq,
Deyirlər ki, yeddi qızın,
Göz yaşından yaranmış, ah.

"Yeddi bulaq"əfsanəsində deyilir ki, qədim zamanlarda bir çobanın yeddi gözəl qızı varmış. Bu qızlar ətraf yaylaqlarda, dağlarda gəzib dolaşar, gül-çiçək yığıb dəstə bağlayardılar. Hər qızın da özünün istəklisi var idi. Bir səhər qızlar yenə ətrafdakı dağlara gəzməyə çıxırlar, xeyli gəzib dolaşdıqdan sonra yeddi çiçək dərirlər. Bu xəbər zülmkar Şahmar bəyə çatır. Özünü mütləq hakim sayan, çoxdan çobanın qızlarını ələ keçirməyə çalışan Şahmar bəy belə bir fürsətdən yararlanmaq istəyir, qızlara mümkün olmayacaq xəbər göndərir. Bəy göstəriş verir ki, dərilən çiçəklər öz yerlərində bitməlidir. Əks təqdirdə, qızlar hüzuruna gəlib onun olmalıdırlar, yoxsa dar ağacından asılacaqlar. Qızlar bu ağır hökmü bildikdən sonra xeyli ağlayırlar. Dərilən çiçəkləri yenidən bitirmək mümkün olmadığından yeddi gözəl, bakirə qızın özlərini dağdan atmaqdan başqa çarələri qalmır. Şahmar bəy kimi zalım bir adamın qarşısında baş əymək, namuslarını ləkələməkdən ölüm daha yaxşı idi. Mərd, cəsarətli, şərəfli yeddi qızın atıldıqları dağın ətəyindən yeddi bulaq çağlamağa başlayır. Deyilənlərə görə, həmin bulaqlar yeddi bakirə qızın göz yaşlarından yaranır.
Məhsəti İsmayıl "Naxçıvan əfsanələri" kitabında "Yeddi bulaq" əfsanəsinə münasibət bildirərək qeyd edir ki, "əfsanənin ideya məzmununda qızlar öz namuslarını qorumaqdan ötrü Tanrıya yalvarır, yüksək dağa sığınaraq aman diləyir, amansız düşməndən qorunmağın yeganə yolunu özlərini dağdan atmaqda görürlər. Burada baş verən ölümlər yox olmaq deyil, daha çox çevrilmə xarakteri daşıyır. Çünki yüksək ülvilik və saflıq duyğusu ilə dolu bacıların göz yaşlarından öldükləri yerlərdə bulaqlar yaranır. Bulaq isə canlı həyatın özülü, ilkin başlanğıc olan sudur. Demək, "Yeddi bulaq" əfsanələrinin ictimai məzmunu onu mifoloji köklərindən ayırmır və əksinə, bu bağlılıq ümumtürk anlayışındakı su müqəddəsliyində birləşərək ümumiləşdirilir. Belə ki, insanın təbiətindəki zülm və zalımlıq elə yenə də insanın düşüncəsində müqəddəsləşdirdiyi güclərlə dəf edilir".
Şair də bu aspektdən çıxış edərək yeddi qızın taleyinə acıyır, nahaq verilən fərmana qarşı çıxır, öz hiddətini bildirirdi. Doğrudan da, qızlara edilən bu zülm yerdə qalmır, el-oba ayağa qalxıb, Şahmar bəyin taxt-tacını tar-mar edir. Şair ənənəvi yolla gedərək Şahmar bəylə, taxt-tacla çobanı, yəni xalqı qarşılaşdırır. Bəyin adı da, göründüyü kimi, ilan adıdır. Dilimizdə "şahmar ilan" deyilən ifadə işlədilir. Elm aləminə məlumdur ki, bu ilanlar çox qorxuludur, öldürücü zəhərə malikdirlər. Görünür, Şahmar bəyin adının seçimində xalq müdrikliyinin əsas rolu olub. Çoban və çobanın qızları isə saflığın, təmizliyin timsalıdır, sadə xalq kütləsi tərəfindən sevilir, əzizlənir. Xalqın yaratdığı, şairin də ustalıqla bəhrələndiyi bu seçim bütün zamanlarda aktual olub, sonda xeyirin şər, gündüzün gecə, işığın qaranlıq üzərində qələbəsi ilə nəticələnib.
Poemanın sonunda Məmməd Araz əfsanəni bugünkü həyatımıza gətirir, müasirlərimizi düşündürən problemləri sonuclandırmağa çalışır.

Hizami Muradoğlu,
şair-publisist